Dieta wegańska w fenyloketonurii

Słowo vegan zostało stworzone w 1944 roku przez Donalda Watsona (założyciela Towarzystwa Wegańskiego), który wykorzystał trzy pierwsze i dwie ostatnie litery ze słowa vegetarian.

W 1951 brytyjskie Towarzystwo Wegańskie (VeganSociety) oficjalnie zdefiniowało weganizm jako doktrynę polegającą na niewykorzystywaniu zwierząt. Rozumując w ten sposób, weganizm nie jest więc jakimś zbiorem praktyk, lecz swoistą zasadą, z której pewne praktyki logicznie wynikają.

Weganizm – na czym polega?

Weganizm – styl życia, którego jedną z cech jest stosowanie diety wegańskiej, czyli rezygnacja ze spożywania produktów zwierzęcych. Weganie dążą jednak do wyeliminowania produktów pochodzenia zwierzęcego nie tylko z diety, ale również ze wszystkich innych aspektów życia.

Weganie rezygnują ze spożywania nie tylko mięsa, ale także produktów, których wytwarzanie wiąże się z eksploatacją zwierząt, takich jak: nabiał (w tym jajka) oraz (zazwyczaj) miód. Weganie nie stosują kosmetyków i nie kupują ubrań powstałych z odzwierzęcych surowców (skóry, futra, wełna, jedwab), nie biorą udziału w rozrywkach, w których wykorzystuje się zwierzęta (polowania, zoo, rodeo, cyrk, oceanarium). Bojkotują także wszelkie produkty testowane na zwierzętach.

Czytaj też: Błonnik w diecie PKU: Jak jeść i jakie produkty wybierać?

Największa amerykańska organizacja skupiająca profesjonalnych dietetyków Academy of Nutrition and Dietetics wydała w 1994 (następnie aktualizowane co kilka lat, ostatnio w 2016) stanowisko na temat diet wegetariańskich oparte na przeglądzie wyników badań opublikowanych w kilkuset artykułach naukowych, w którym można przeczytać, że:

„Odpowiednio zaplanowane diety wegetariańskie, w tym diety ściśle wegetariańskie, czyli wegańskie, są zdrowe, spełniają zapotrzebowanie żywieniowe i mogą zapewniać korzyści zdrowotne przy zapobieganiu i leczeniu niektórych chorób. Dobrze zaplanowane diety wegetariańskie są odpowiednie dla osób na wszystkich etapach życia, włącznie z okresem ciąży i laktacji, niemowlęctwa, dzieciństwa, dojrzewania, oraz dla sportowców.”

Dieta wegańska zyskuje coraz większą liczbę zwolenników na świecie, zarówno z przyczyn etycznych, jak i zdrowotnych. Badania wskazują, że dieta wegańska, podobnie jak dieta wegetariańska, może wiązać się z korzyściami zdrowotnymi. Z drugiej jednak strony, nieprawidłowo zbilansowana dieta wegańska, może być źródłem poważnych niedoborów pokarmowych.

Wegańska piramida prawidłowego żywienia

 

Pomimo wykluczenia z diety wegańskiej wszystkich produktów pochodzenia zwierzęcego jest ona uważana za bardzo urozmaicony sposób żywienia. Co prawda piramida wegańska odbiega od piramidy zdrowego żywienia i aktywności fizycznej, która obowiązuje w Polsce, jednak łączy je nacisk na zalecane wysokie spożycie produktów pochodzenia roślinnego.

U podstawy wegańskiej piramidy żywienia znajdują się oczywiście warzywa oraz owoce. Zaleca się spożywanie głównie surowych, jak najmniej przetworzonych warzyw oraz owoców. Warto również zwrócić uwagę na to, aby były one różnokolorowe – pomarańczowe, żółte, zielone czy niebieskie. Wówczas dostarczają one do naszego organizmu różnych witamin oraz składników mineralnych. W diecie wegańskiej stosunek owoców do warzyw powinien wynosić 1:4.

Na kolejnym szczeblu piramidy znajdują się produkty zbożowe, które są bardzo dobrym źródłem błonnika pokarmowego, żelaza, magnezu, cynku oraz witamin z grupy B. Oczywiście najlepiej jest wybierać produkty z pełnego ziarna, takie jak pełnoziarniste pieczywo na zakwasie, płatki owsiane, gryczane, jaglane, wszelkiego rodzaju kasze, brązowy ryż, makarony razowe.

Dopasowanie diety dla chorego na fenyloketonurię polega na spożywaniu produktów zbożowych niskobiałkowych: pieczywo, kasze, płatki PKU. Niestety produkty zbożowe niskobiałkowe nie zawierają dużej ilości błonnika.

Na następnym szczeblu wegańskiej piramidy zamiast nabiału znajdują się napoje roślinne, najlepiej wzbogacone w witaminę B12, żelazo oraz kwasy omega-3. Można przygotowywać je np. z nasion soi, orzechów, kokosa czy zbóż. 

W diecie PKU zlecane napoje roślinne to mleko kokosowe i napój ryżowy.

Źródłem białka w diecie wegańskiej są nasiona roślin strączkowych. Należy codziennie włączać je do menu, aby uniknąć możliwych niedoborów białka. Rośliny strączkowe warto spożywać z dodatkiem surowych warzyw, które są źródłem witaminy C.

Dla chorych na fenyloketonurię podstawowym źródłem białka są preparaty białkozastępcze (które pokrywają zapotrzebowanie na białko do 80%), oraz białko roślinne pochodzące z warzyw, owoców i produktów ubogobiałkowych. Warzywa strączkowe są źródłem dużej ilości białka zawierającego fenyloalaninę, więc nie są pożądane w diecie PKU.

Na przedostatnim szczeblu piramidy znajdują się kwasy omega-3. Ze względu na brak ryb w diecie wegańskiej warto postawić na roślinne źródła kwasów tłuszczowych, np. olej rzepakowy, olej lniany, oliwę z oliwek, siemię lniane, nasiona chia czy orzechy, głównie włoskie.

W żywieniu chorych na fenyloketonurię źródłem kwasów omega-3 przede wszystkim są: olej rzepakowy, olej lniany, oliwa z oliwek.

Nasiona oleiste i orzechy zawierają zbyt duże ilości fenyloalaniny i są przeciwwskazane.

Na samym szczycie wegańskiej piramidy żywienia znajduje się cukier. Co prawda jest on wegański, z tego względu pokusa jego nieograniczania jest duża. Nie oznacza to oczywiście, że zaleca się jego spożywanie. Zarówno osoby ożywiające się według standardowej Piramidy zdrowego żywienia i aktywności fizycznej, jak i będące na diecie wegańskiej, powinny ograniczać do minimum spożywanie cukrów prostych, produktów wysoko przetworzonych, smażonych oraz tłustych.

Oprócz wyżej wymienionych dozwolonych produktów, w diecie wegańskiej równie ważne jest nawodnienie organizmu. Warto spożywać wodę w ilościach około 1,5–2 l/dziennie. Oprócz tego można oczywiście włączyć do diety wszystkie wegańskie napoje, takie jak kawa, herbata, naturalne soki owocowe oraz warzywne.

Co zawiera dieta wegańska i jakie produkty powinny być eliminowane?

Prawidłowo zbilansowana dieta wegańska powinna zawierać dużo świeżych i nieprzetworzonych produktów, jak różnokolorowe owoce i warzywa, pełnoziarniste ziarna zbóż, nierafinowane oleje, warzywa strączkowe. W diecie wegańskiej eliminuje się następujące grupy produktów:

• wszystkie gatunki mięsa i ryb,
• oleje rybne, np. tran,
• żelatynę
• owoce morza, np. krewetki, kraby, ośmiornice, ślimaki
• jaja ptaków i ryb,
• mleko i produkty mleczne, tj. sery, jogurty, masło, śmietanę
• produkty pszczele, tj. miód, mleczko pszczele,
• suplementy diety zawierające składniki pochodzenia zwierzęcego.

Ryzyko niedoborów w diecie wegańskiej

Bez wątpienia dieta bazująca na produktach pochodzenia roślinnego jest pomocna w profilaktyce wielu chorób oraz osiągnięciu szczupłej sylwetki. Aby jednak uzyskać zadowalające efekty, dieta wegańska musi być odpowiednio zbilansowana. Niestety podczas stosowania diety wegańskiej wystąpienie niedoborów pokarmowych jest wysoce prawdopodobne.

Najczęstsze niedobory dotyczą:

• białka – w celu uniknięcia jego deficytu należy spożywać zielone warzywa liściaste, nasiona roślin strączkowych, orzechy, pestki, tofu, komosę ryżową oraz napoje roślinne;

W diecie PKU podstawowym źródłem białka są preparaty białkozastępcze. Należy unikać nasion roślin strączkowych, orzechów, pestek, tofu, komosy ryżowej.Zalecane napoje roślinne to mleko kokosowe i napój ryżowy. Unikamy mleka sojowego, owsianego, migdałowego.

• wapnia – aby zminimalizować ryzyko niedoboru tego składnika mineralnego warto, aby dieta obfitowała w zielone warzywa liściaste, brokuły, migdały, suszone morele, orzechy laskowe, tofu, sezam, amarantus, komosę ryżową oraz wzbogacone napoje roślinne;

Analogicznie chorzy na fenyloketonurię powinni spożywać zielone warzywa liściaste, brokuły, suszone morele i wcześniej wymienione napoje roślinne.

Preparaty białkozastępcze są wzbogacane w wiele witamin i składników mineralnych, dlatego mniejsze jest ryzyko takich niedoborów.

• żelaza – w celu minimalizacji ryzyka niedoboru należy spożywać nasiona roślin strączkowych, orzechy, kasze, zielone warzywa liściaste, buraki i zakwas z buraka, pestki oraz natkę pietruszki

Źródłem żelaza w diecie PKU jest preparat oraz zielone warzywa liściaste, buraki i zakwas z buraka oraz natka pietruszki. Nie należy spożywać nasion roślin strączkowych, orzechów, kasz (z wyjątkiem PKU lub tapioki), pestek (np. słonecznika, dyni).

• kwasów omega-3 – głównie ze względu na niespożywanie ryb morskich warto, aby dieta wegan obfitowała w takie produkty jak olej rzepakowy, olej lniany, oliwa z oliwek, nasiona konopne, orzechy czy wodorosty.

W diecie PKU źródłem kwasów omega-3 są: olej rzepakowy, olej lniany, oliwa z oliwek.

Czytaj także: Jakie są najczęstsze problemy związane ze stosowaniem diety PKU i jak je rozwiązać?

Czy dieta wegańska jest zdrowa?

Badania wskazują, że weganie mają niższe ciśnienie krwi oraz niższy poziom trójglicerydów i glukozy na czczo. Co ciekawe, porównanie parametrów krwi, takich jak lipidogram, glukoza, insulina oraz markery stanu zapalnego i procesów miażdżycowych, u wegan prowadzących siedzący tryb życia wykazało, że były one porównywalne z parametrami osób uprawiających regularnie ćwiczenia wytrzymałościowe.

Istnieją dowody, że zbilansowana dieta wegetariańska może zmniejszać ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, brakuje jednak dowodów, że bardziej restrykcyjna dieta wegańska jest tak samo skuteczna, jak dieta wegetariańska.

Mimo to wielu naukowców uważa, że dieta wegańska może być skuteczna w terapii zespołu metabolicznego, otyłości, cukrzycy, nowotworów i chorób sercowo-naczyniowych. Ponadto, może ona być skuteczna w obniżaniu przewlekłego stanu zapalnego, który towarzyszy chorobom autoimmunologicznym, np. reumatoidalnemu zapaleniu stawów. Skuteczność diety wegańskiej w obniżaniu stanu zapalnego w organizmie tłumaczy się tym, że jest ona bogata w błonnik pokarmowy, kwas foliowy, witaminy C i E, potas, magnez oraz fitozwiązki.

Z drugiej jednak strony wykazano, że weganie mają niższy poziom witaminy B12 i przez to wyższy poziom homocysteiny, która nasila procesy miażdżycowe w naczyniach. Dlatego osoby na diecie wegańskiej powinny regularnie kontrolować poziom witaminy B12 i homocysteiny we krwi, aby nie narażać się na zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.

Podsumowując: dobrze zbilansowana dieta wegańska, dostarczająca odpowiednie ilości energii, składników odżywczych (w tym białka, witamin i składników mineralnych) jest bezpieczna i może być stosowana u chorych na fenyloketonurię. Odpowiednio stosowana dieta wegańska przyniesie widoczne skutki prozdrowotne u pacjentów PKU, jak i całej rodziny.

Czytaj także: Jak zaplanować dietę PKU o odpowiedniej kaloryczności?

Szczegóły diety wegańskiej w PKU oraz zapotrzebowanie na składniki odżywcze, należy zawsze skonsultować z lekarzem i dietetykiem.

Bibliografia:

1. Dorota Czerwińska, Edyta Gulińska, Podstawy żywienia człowieka, Sklep WSiP, 2012,

2. Diana Wolańska, Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób Metabolicznych, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie: >>Białko w diecie wegan i wegetarian, „Medycyna Praktyczna”, 29.05.2014.

3. Jarosław Urbański, Społeczeństwo bez mięsa. Socjologiczne i ekonomiczne uwarunkowania wegetarianizmu, IlonaRabizo, 2017.